NAUCNI SIMPOSION
„Problematika savremenog crkvenog zakonodavstva“
13-15. oktobra 2003. godine

SVETI ARHIJEREJSKI SINOD
I
BOGOSLOVSKI FAKULTET SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE

Na Bogoslovskom fakultetu Srpske Pravoslavne Crkve u Beogradu, Njegova Svetost Patrijarh srpski G. Pavle otvorio je naucni simposion na temu “Problematika crkvenog zakonodavstva”. Pozdravljajuci ucesnike Simposiona - predstavnike pomesnih pravoslavnih crkava, profesore, studente i druge ugledne goste, Patrijarh je istakao potrebu da se, s obzirom na savremena drustvena zbivanja u svetu, u pitanju savremenog crkvenog zakonodavstva dodje do zajednickog stava svih pravoslavnih, zasnovanog na svetootackom predanju. Na kraju svog kratkog izlaganja Njegova Svetost je zablagodario svima koji su se odazvali i dosli, zatim blagoslovio ovaj vazan naucni skup i njegovim ucesnicima pozeleo uspeh u radu na dobro, ne samo Srpske Crkve, nego i vascelog pravoslavlja. Svecanost ovog trenutka posebno su doprineli clanovi Svetog arhijerejskog sinoda Mitropolit crnogorsko-primorski G. Amfilohije i episkopi Sabacko-valjevski G. Lavrentije, Niski G. Irinej i Zahumsko-hercegovacki G. Grigorije, kao i Zoran Zivkovic, predsednik Vlade Republike Srbije sa potpredsednicima dr Vladanom Baticem i dr Nebojsom Covicem.

Njegovo Visokopreosvestenstvo Mitropolit crnogorsko-primorski G. Amfilohije, koji je kao predsednik Komisije Svetog arhijerejskog sabora za izmenu Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, predsedavao prepodnevnom sesijom, dao je rec prisutnim predstavnicima pomesnih Crkava, koji su pozdravili skup. Kratka uvodna slova su odrzali Visokopreosveceni Mitropolit tirolojski i srendijski G. Pantelejmon, predstavnik Patrijarha carigradskog G. Vartolomeja, Visokopreosveceni Mitropolit kartaginski G. Hrizostom, predstavnik Patrijarha aleksandrijskog G. Petra VII, arhimandrit Makarije Mavrojanakis, predstavnik Patrijarha jerusalimskog G. Irineja, protojerej prof. dr Nikolaj Nekula, predstavnik Parijarha rumunskog G. Teoktista, Episkop trinitonski G. Vasilije, predstavnik Arhiepiskopa kiparskog G. Hrizostoma, prof. dr Anastasios Marinos, predstavnik Arhiepiskopa atinskog G. Hristodula, protojerej prof. Tofiluk Jerzi, predstavnik Mitropolita varsavskog Save. Prenoseci blagoslove i zelje za uspesan rad poglavara svojih crkava, svi govornici su naglasili izuzetan znacaj zauzimanja zajednickog stava po pitanju savremenog crkvenog zakonodavstva utemeljenog u dogmatima, svetim kanonima i predanju Crkve, posebno imajuci u vidu aktuelne drustvene fenomene, kao sto su globalizacija, ujedinjenje Evrope i slicno. Naglaseno je da Ustav Evropske Unije, koji se priprema, ne odgovara po svojim postavkama evropskim narodima i da je ovaj naucni skup koji organizuje Srpska pravoslavna crkva, jedan od nacina da se Evropi i savremenom svetu pomogne u trazenju odgovora na najvaznija pitanja.

Dr Vladan Batic, potpredsednik i ministar pravde u Vladi Srbije, inace generalni pokrovitelj Simposiona u svom izlaganju je izrazio zadovoljstvo sto nasa Crkva organizuje jedan naucni skup na najvisem nivou koji ubedljivo svedoci jedinstvo Prvoslavne Crkve Hristove, koje je tako potrebno savremenom svetu. Kao sto je Srpska crkva svetionik Srpskom narodu, tako je i Ustav Crkve svetionik pri izradi Ustava Srbije, naglasio je dr Batic, koji se u daljem izlaganju osvrnuo na predstojece razgovore sa predstavnicima Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija u Becu, naglasavajuci: Srbija je hram, a Kosovo i Metohija oltar toga hrama. Nema hrama bez oltara ni Srbije bez Kosova i Metohije. Duznost svih nas je da se izborimo za svetu srpsku i pravoslavnu zemlju Kosovo i Metohiju.

Posle pauze je Njegovo Visokopreosvestenstvo Mitropolit crnogorsko-primorski G. Amfilohije u svom izlaganju uveo prisutne ucesnike u problematiku samog simposiona. Naglasio da je skup sa ovom problematikom, prvi u pravoslavnom svetu.

Zahvaljujuci ucescu najeminentnijih pravoslavnih teologa, ovaj skup bi bio u sluzbi nase pomesne Crkve. Medjutim, mogao bi biti od znacaja i za zajednicko sagledavanje problematike savremenog crkvenog zakonodavstva u Pravoslavnoj Crkvi uopste. Dalje je naglasio da se trenutno nalazimo na “raskrscu” odakle se moze uvideti kako srpska pomesna Crkva moze obogatiti svoje crkveno-kanonsko iskustvo i znanje uz pomoc drugih. Zato pitanje crkvenog zakonodavstva nismo u mogucnosti da resavamo odvojeno, bez savetovanja sa pravoslavnima iz drugih pomesnih Crkava.

Nasusna je potreba da se nejedinstvo i neusaglasenosti ustava pomesnih Crkava prevazidju i upravo je to razlog zbog koga je Srpska Pravoslavna Crkva organizovala ovaj simposion.

Prvom zasedanju je predsedavao Njegovo Visokopreosvesteno Mitropolit tirolojski i srendijski g. Pantelejmon, a uvodnicar u raspravu je bio Njegovo Visokopreosvestenstvo Mitropolit pergamski G. Jovan Ziziulas. Tema uvodnog izlaganja Mitropolita Jovana je bila Crkvena struktura i jedinstvo crkve.

Mitropolit Jovan je istakao pitanje na koje treba odgovoriti, a to je pitanje, da li crkveni kanoni izviru iz eklisiologije i dogmata? Mitropolit je naglasio da je vaznost ovog skupa evidentna i da se raduje sto se ovaj simposion upravo desava u Srbiji. Crkva je jedna i u isto vreme mnostvena. Izvor crkvenog prava mora da bude Sveta Evharistija i eklisiologija. Mitropolit je objasnio kako izgleda jedinstvo Crkve u lokalnom, regionalnom i vaseljenskom nivou. Osnova crkvenog jedinstva je geografska oblast, a ne drzava.

Na kraju je Mitropolit Jovan Ziziulas naglasio da je osnova crkvenog jedinstva: dogmatsko-bogoslovska struktura Crkve, kanonska struktura Crkve, jedinstvo Crkve je episkopocentricno, trebalo bi da se praksa sluzbe vikarnih episkopa revidira, jedinstvo Crkve se izrazava kroz Sabor, a u sastav Sabora moraju da udju samo episkopi, a treba uskratiti sve etnofiletisticke nagone.

Posle uvodnog izlaganja profesori Marinas i Fidas su govorili o odnosu drzave i Crkve. Istaknuto je da je Grcka jedina pomesna pravoslavna Crkva koja ima dobar odnos sa drzavom, a razliciti su uslovi pod kojima zive ostale pomesne Crkve. Govorilo se i o uticaju laika u administraciji Crkve. Verni narod treba da ucestvuje, ali je episkop i svestenik iznad laika, zbog evharistijskog ustrojstva Crkve. Narod ucestvuje na hirotoniji za episkopa, ali svojim glasom - dostojan - samo potvrdjuju hirotoniji, a ne mogu da promene nista u cinu hirotonije za episkopa. Profesor Radomir Popovic je pitao Mitropolita Jovana, da li crkveni kanoni mogu da se menjaju kroz istoriju? Crkvena pravila mogu da se menjaju samo ako se ne suprotstavljaju eklisiologiji i evharisticnosti Crkve.

Popodnevna sesija je pocela predavanjem Njegovog Preosvestenstva Episkopa branicevskog G. Ignatija na temu Evharistijsko utemeljenje crkvenih ustava. Predavanje se odnosilo na probleme sa kojima se Crkva hvatala u kostac i koje je prevazilazila. To su istorijske pojave, koje je Episkop Ignatije jasno razlozio na: pojavu eparhija, parohija, pojavu Sabora, autokefalije i na dijasporu. U skladu sa ovom podelom je i teklo izlaganje Preosvecenog Vladike. Episkop Ignatije je naglasio da je Crkva zajednica posebnog tipa i da njeni temelji nisu u proslosti nego u Buducem Veku.

Odnos clanova unutar Liturgijske zajednice je uvek evharistijski: Episkop, svestenici i narod. Istorijske pojave su na prvom mestu uplasile Crkvu, ali je Crkva u skladu sa Svetim pismom i Svetim predanjem odgovorila na ta pitanja i ostala evharistijski ustrojena. Tako je bilo sa pojavom parohija u IV veku. Kasnije je isti slucaj bio i sa pojavom sabora, koga su konstituisali episkopi, ali on nije bio iznad epiiskopa jedne eparhije. Najveci problem je stvorila dijaspora, koja je srusila jedinstvo Crkve. Ona je izraz nacionalnih teznji i shvata Crkvu kao sredstvo nacionalnog identiteta. Njegovo Preosvestenstvo Episkop branicevski G. Ignatije je predlozio da se dijaspora uredi kao i regionalna Crkva.

Crkveni Ustav mora da cuva evharistijsku strukturu Crkve.

Posle predavanja pocela je rasprava, a prvo pitanje je bilo o potrebama Crkve da se odrede kriterijumi ispravnosti Crkve u savremenom svetu. Vladika je odgovorio da ne zna koji su to kriterijumi vazniji od covekovog vecnog postojanja. Jedini kriterijum Crkve je Carstvo Bozje. Zatim se nametnulo pitanje odnosa dijaspore i etnofiletizma. Matice Crkve imaju problem etnofiletizma koji se reflektuje na dijasporu.

Protojerej Zoran Krstic je postavio pitanje da li se moze razmisljati i o drugom sistemu Crkve, sem regionalnog, tj. podeli eparhija. Vladika je kazao da ne postoji nikakva mogucnost ukinuti konkretnst eparhija, ali da se mogu smanjiti eparhijeske zajednice, ali je tu veoma znacajno da se mora prevazici nacionalna barijera. Veliki je problem sto se Crkva poistovecuje sa nacionalnom zajednicom. Medjutim, postavljeno je pitanje kako da se ponasamo u Crkvi prema laicima koji traze da episkop bude nacionalni vodja. Vladika je odgovorio da je cilj Crkve da spasava od smrti, a ne da se bori sa zemaljskim neprijateljima. Crkvi ne sme da smeta nacija, sve dok nacija ne prekrsi eklisiologiju.

Drugi predavac na popodnevnoj sesiji prvog dana bio je Vlasije Fidas, a njegovo izlaganje je bilo na temu Odnosi drzave i Crkve. Odnos drzave i Crkve ili postoji ili ne postoji. Pravoslavna Crkva je jedina osudila etnofiletizam. U vreme komunizma je Crkva nasilno odvojena od drzave. U savremenom dobu, drzava zna da Crkva nece nauditi demokratskim reformama i obnovi, ali pored toga drzava mora da bude svesna da je Crkva jedini ucitelj naroda. Samo dobro regulisani odnosi drzave i Crkve mogu da koriste narodu. Profesor Fidas je istakao da je Grcka drzava pisuci svoj Ustav, na planu odnosa sa Crkvom, trazila savete od Grcke Pravoslavne Crkve. Tako da su grckim ustavom potvrdjeni sveti kanoni Crkve. Ustavom Grcke je regulisan odnos drzave i Crkve na ovim poljima: hriscansko vaspitanje omladine, crkvena sluzba u vojsci, ocuvanje institucije braka, cuvanje crkvenih predmeta i spomenika, paznja na bolesne i siromasne. U raspravi je najistaknutiji bio profesor Marinas sa svojim stavom da se ne moze odvojiti gradjanin od vernika. On daje pravo drzavi da ipak legalizuje crkveni Ustav. Profesor Fidas se slozio sa primedbama ali je naglasio da je nepojmljivo da drzava legalizuje bilo koje pitanje koje se tice Crkve, a da se o istom ne pita drzava.

U utorak, 14. oktobar 2003. godine, trecu sesiju je zapoceo profesor solunskog univerziteta g. Jagu na temu Stara crkva i crkveni kanoni. Profesor Jagu je zapoceo tezom da je Crkva neodvojiva od kanona, ali je najvece pitanje u vezi sa tim da se pravilno primenjuju kanoni. Kanoni i tipici pocivaju na Svetom predanju. Medjutim, najglavnija stvar je da Sveta Evharistija mora da se nadje u centru crkvenog zakonodavstva. U razgovoru sa profesorom Fidasom, profesor Jagu je naveo da je praksa pricescivanja 4 puta godisnje u stvari, ostala od epitimije za one koji su se cetiri puta zenili. Dakle, epitimija je vremenom postala praksa, sto to nije smelo da se desi. Protojerej Radovan Bigovic je naglasio da je potrebno utvrditi pravu definiciju kanona i njihovo pravo tumacenje. Takodje se osvrnuo na uticaj laika na Saboru, ali samo kao savetodavni. Na kraju je profesor Bigovic postavio pitanje validnosti institucija kao sto su crkveni odbor, patrijarsijski upravni odbor, eparhijski upravni odbor, jer su takva tela u stvari, kopija drzavnickih aparata.

Nastavak sesije je protekao u izlaganju Njegovog Visokopreosvestenstva Mitropolita Francuske G. Emanuila koji je govorio o upotrebi religijske terminologije i samih hriscasnkih vrednosti u nacrtu Ustava Evropske Unije. Mitropolit je istakao da je bilo dosta neslaganja i rasprava oko uvodjenja religijske terminologije u Ustav. Medjutim, istaknuto je da je Amsterdamska povelja veoma dobra za osnovu novog nacrta Ustava Evropske Unije. Mitropolit je napomenuo da mora da se ispostuje grcko-rimsko nasledje, jer se na taj nacin postuju hriscanske vrednosti. Problematizovan je i pojam i pojava laiciteta, koji je i uticao na razdavajanje Crkve i drzave. U raspravi je kritikovano to sto je pisanje Ustava Evropske Unije povereno samo nekim zemljama, koje su nadahnute idejama prosvetiteljstva. Velika Britanija i skandinavske zemlje su bile indiferentne po pitanju upotrebe religijske terminologije u novom Ustavu Evropske Unije.

Protojerej Zoran Krstic je svoje predavanje o Aktuelnom Ustavu SPC i procesu sekularizacije, zasnivao na objasnjenju samog pojma sekularizacije i nosiocima sekularizacije. U Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi postoje tela koja nemaju osnovu u Svetom predanju Crkve. Protojerej Zoran Krstic je najvise paznje posvetio objasnjavanju crkvene opstine. Ovo crkveno telo se pojavljuje u drugoj polovini XIX veka i siri se po celoj jurisdikciji Srpske Pravoslavne Crkve. Na taj nacin se ogranicila crkvena sloboda. Na uspostavljanje i razvoj ovog crkvenog tela je uticala ustanova protestantske crkvene opstine. Glavna misao o. Krstica bila je da je Episkop glavni u svojoj eparhiji, a ne nekakvo sekularno telo. Laicima se ostavlja savetodavna vlast, a nikako upravna. U raspravi je iznesen stav da je u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi na snazi jedno razmimoilazenje u odnosu Ustav i praksa, sto je ocenjeno kao dobro, jer da se stari Ustav primenjuje, evharistijska eklisiologija bi bila u opasnosti. Istaknuto je da je smanjenje uloge Episkopa i svestenika protivno crkvenim kanonima. Medjutim, naglaseno je da se ovde ne sudi ranijim generacijama vec jednostavno se kritikuje pristup pisanju crkvenog Ustava.

U popodnevnom zasedanju govorili su na istu temu i u slicno duhu g. Gerhard Robers i g. Sima Avramovic. Prvi se osvrnuo na odnos Crkve i drzave u Evropskoj Uniji. Jasno je izrazeno da su religijske vrednosti potrebne Evropskoj Uniji. Na predavanje se nadovezao g. Sima Avramovic svojim predavanjem o odnosu drzavnog i crkvenog zakonodavstva u svetu i u Srbiji.

U sredu, 15. oktobra 2003. godine, prvo predavanje je odrzao o. Vladislav Cipin na temu Problemi autokefalije sa kanonske tacke gledista. Otac Vladislav je opisao i objasnio termin autokefalije. Zatim je naglaseno da je pogresno to sto je trazeno da autokefaliju dobiju samo apostolske Crkve. Naglaseno je da velika opasnost preti od etnofiletizma. Najidealnije resenje za proglasenje autokefalije je odluka vaseljenskog sabora. Autokefalna crkva, ipak, moze i bez odluka vaseljenskog sabora prizna autokefaliju Cerki Crkvi. Zakljuceno je da samovoljna autokefalija ne postoji, niti moze biti priznata bilo od koje Crkve.

Njegovo Preosvestenstvo Episkop Atanasije se ukljucio u raspravu, posto se izvinio jer je bio sprecen da odrzi predavanje. Vladika Atanasije je kazao da je za autokefaliju je potrebna evharistijska osnova, sto bi bila najbolja baza za crkvene kanone. Za priznavanje bilo koje Crkve je potrebna kinonija, zajednicarenje, jer nikakva autokefalija ne vredi ako se prekida opstenje medju Crkvama. Vladika Atanasije je predlozio da osnova bude Sveta Evharistija i evharistijski poredak u novom Ustavu Srpske Pravoslavne Crkve.

Sledece predavanje je odrzao Njegovo Preosvestenstvo Episkop backi Irinej na temu Autenticna autokefalija i autokefalija u krizi. Preosveceni Vladika je naglasio da je potrebno revidirati definiciju autokefalije. Sam termin se javlja dosta kasno, a realna crkvena samostalnost se javlja mnogo pre pojma. U raznim slucajevima autokefalije postoje i stepeni autokefalije. Postoje drevne apostolske Crkve, zatim i one koje su vremenom dobijale i gubile autokefalnost i novije autokefalne Crkve. U pogledu ranga i ugleda ipak postoji razlika izmedju autokefalnih Crkava. Samo vaseljenski sabor moze da da autokefaliju, da je ospori, da je suzi i prosiri. Treba kodifikovati uslove autokefalije, jer nepostojanje kodifikacije izaziva veliki problem. Predlog je da naredni Vaseljenski sabor uspostavi uslove za davanje autokefalije. Veliki je problem u savremenom svetu, sto se autokefalija shvata kao dobijanje nacionalnog i drzavnog suvereniteta. Preosveceni Vladika Irinej se osvrnuo i na pojavu da raskolnicki pokreti teze da stvore paralelnu jerarhiju i sistem, sto je suprotno crkvenom predanju. U daljoj raspravi je Njegovo Preosvestenstvo Episkop zahumsko-hercegovacki G. Grigorije podvukao reci Episkopa Irineja da je Episkop nosilac crkvene strukture. Vladika Grigorije je zakljucio da bi bio napredak u razgovorima o odnosu drzave i Crkve, da se demitologizuju pojmovi drzave i demokratije. Preporucljivo bi bilo da se uspostave male eparhije koje bi delovale po mitropolitanskom sistemu.

Arhimandrit Grigorije Papatomas je u svom predavanju o Suprotstavljenim odnosima pomesne Crkve i crkvene Dijaspore, naglasio da treba razresiti pojmove konteritorijalnosti i multijurisdikcije, da bi moglo da se razgovara o resenju pitanja dijaspore. Konteritorijalnost oznacava vise crkvenih jurisdikcija na istom prostoru. Etnofiletisticko, a ne teritorijalno, stvaranje crkvene zajednice je ogroman eklisioloski problem. Crkva se identifikuje samo jednim zrtevnikom oko koga se ikonizuje Carstvo Nebesko kroz evharistijsku strukturu: Episkop, sabor svestenika, djakoni i laici. Zato je neodrziv pojam dijaspore, jer je u Pravoslavnoj Crkvi svaka Crkva centar evharistijske zajednice, dok je u jevrejskom predanju odrziv pojam dijaspore, jer je kod Jevreja samo jedan Hram. Stvoren je veliki problem jer ne samo da se poklapaju crkvene jurisdikcije, vec i nazivi episkopskih titula. Ovaj obicaj stvara jednu globalnu etnoeklisiologiju. Arhimandrit Grigorije zakljucuje da treba pronaci resenje da se dve paralelne eklisiologije – mesna i nacionalna – usklade i da se Pravoslavne Crkve vrate na evharistijsku eklisiologiju. U raspravi je prof. Panev sa Instituta Svetog Sergija u Parizu, naglasio da je u arhimandritovom izlaganju pokusano da se uspostavi autenticna pomesna Crkva. Njegovo Preosvestenstvo Episkop branicevski G. Ignatije je pohvalio izlaganje i napomenuo da sam naziv dijaspora trazi centar, a to je dobro povezano sa judejskim Hramom. Dakle, pojam je neodrziv u Pravoslavnoj Crkvi. Ako je centar jedan episkop u kome je vozglavljena Crkva, onda dijaspora ne postoji. U savremenom dobu dijaspora postoji, zato sto joj se pridaje druga eklisiologija. Njegovo Visokopreosvestenstvo Mitropolit crnogorsko-primorski G. Amfilohije je naglasio da je etnofiletizam, kao pojava obogotvorenja nacije i drzave, iznad Svete Evharistije i zato je veoma opasan. Od ove bolesti boluju sve Pravoslavne Crkve, pa i Srpska Pravoslavna Crkva.

Poslednje predavanje je odrzao profesor Novog zaveta na Aristotelovom Univerzitetu, g. Petros Vasiliadis na temu Biblijsko poreklo evharistijske eklisiologije (posledice po autenticni strukturalni izraz Crkve danas). On je naglasio da je inicijativa Srpske Pravoslavne Crkve da organizuje ovakav Simposion veoma korisna ne samo na pomesnom, vec i na vaseljenskom planu.

Profesor je podsetio da se mora citav zivot Crkve vratiti na evharistijsku teologiju, ciji je osnov zajednica, jer sve sluzbe u Crkvi, ali ne u konvencionalnom smislu, grade Carstvo Gospodnje. Samo u sklopu Svete Evharistije mogu da se vrse Svete Tajne, zato je i potrebno revidirati postojeci sistem u Crkvi. Ovo je istaknuto jer je danasnji problem sekularizacija crkvenih institucija, koje ako se shvate sa jasnom biblijskom pozadinom mogu da izraze evharistijstku strukturu. Evharistija je iznad svakog nacionalizma, jer naciju ne smemo da isticemo iznad Evharistije.

Zatim je u nastavku sesije, Njegovo Visokopreosvestenstvo Mitropolit crnogorsko-primorski G. Amfilohije objasnio Codex iuris canonici za Istocne Crkve, sa istorijskog i crkveno-kanonskog aspekta. Objasnjavajuci napore Zapada da sacini jedan ovakav kodeks istaknut je napor i trud koji je pri tom ucinjen. To je potvrda bogoslovskog sazrevanja Zapada, ali je primeceno i naglaseno da je losa strana ovog kodeksa u stvari to sto se zakonik ne temelji na Evharistiji, vec na autoritetu vrhovne crkvene vlasti.

Na kraju je Profesor Marinas zavrsio sesiju zahvaljujuci se na organizaciji ovog skupa koji je odrazavao sabornost Pravoslavnih Crkava i pokazao spremnost Srpske Pravoslavne Crkve da sazove ovakav skup kao svojevrsno savetovanje povodom revizije crkvenog Ustava.

Na kraju je procitan referat profesora Vlasija Fidasa, koji je posluzio kao zavrsna rec Simposiona, ali je ostalo da se i drugi ucesnici pismeno izjasne o svojim dobronamernim i veoma potrebnim primedbama i dopunama, koje bi mogle da posluze kao putokaz pri revidiranju Ustava Srpske Pravoslavne Crkve.